Program Czyste Powietrze przechodzi kolejne zmiany… Dlaczego zniknęły szczegółowe statystyki?
Program Czyste Powietrze to inicjatywa polskiego rządu, której celem jest walka ze smogiem, oparta głównie na dopłatach wspierających wymianę nieefektywnych źródeł ciepła oraz termomodernizacji budynków. Program rozpoczął się w 2018 roku i już od wtedy — nieprzerwanie od kilku lat — wzbudza ogromne nadzieje, ale również kontrowersje i wątpliwości. Najnowsze zmiany zdają się tylko podsycać toczącą się już dyskusję.
- Dramatycznie niska jakość powietrza w Polsce
- Cele programu i liczne nadużycia
- Zmiany, które miały przynieść poprawę, spotkały się z krytyką
- Wprowadzono nowe statystyki… i zniknęły szczegółowe dane
Dramatycznie niska jakość powietrza w Polsce
Według danych Europejskiej Agencji Środowiska z 2023 roku Polska należy do państw o najgorszej jakości powietrza w Europie. Głównym źródłem smogu jest tzw. niska emisja, czyli spalanie węgla, drewna i odpadów w domowych piecach oraz emisje z transportu i przemysłu. Pyły zawieszone oraz inne toksyczne substancje regularnie przekraczają normy Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zwłaszcza w sezonie grzewczym.
Pyły zawieszone w powietrzu, głównie PM2.5 oraz PM10 przyczyniają się rocznie do dziesiątek tysięcy przedwczesnych zgonów w Polsce. PM2.5, czyli pył charakteryzujący się średnicą mniejszą niż 2,5 mikrometra, jest szkodliwy i niebezpieczny dla ludzkiego organizmu — ze względu na swoją wielkość z łatwością przenika do dróg oddechowych i krwiobiegu, tym samym powodując poważne schorzenia. Zwiększa ryzyko chorób serca, układu krążenia, może powodować nowotwory krtani, gardła i płuc.
PM10 jest pyłem o większych cząsteczkach, które nie przekraczają 10 mikrometrów, jednak mimo to pozostaje szkodliwy. Podrażnia drogi oddechowe, a długotrwałe narażenie na PM10 może prowadzić do chorób serca, miażdżycy, a nawet do uszkodzenia układu nerwowego. Ma również negatywny wpływ na zdrowie kobiet ciężarnych oraz rozwijającego się płodu.
Cele programu i liczne nadużycia
Program Czyste Powietrze został uruchomiony przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) i jest odpowiedzią na niską jakość powietrza w Polsce. Głównym celem jest redukcja zanieczyszczeń poprzez finansowe wsparcie wymiany nieefektownych i nieekologicznych źródeł ciepła oraz termomodernizację budynków.
Niestety, od samego początku program natrafiał na szereg problemów i oszustw. Mowa o niedostatecznym finansowaniu, opóźnianiach w wypłatach dotacji, biurokracji oraz nadużyciach i oszustwach — pod koniec 2024 przeprowadzono niemal 5 tys. kontroli i aż 67 z nich zakończyło się najsurowszą możliwą karą, czyli całkowitym wypowiedzeniem umowy zawartej w ramach programu Czyste Powietrze. W początkowych edycjach programu Czyste Powietrze dochodziło nawet do sytuacji, w których jedna osoba otrzymała dofinansowanie na kilka budynków.
Zmiany, które miały przynieść poprawę, spotkały się z krytyką
W 2024 roku program przeszedł poważny kryzys finansowy. Ostatecznie skończyło się to zawieszeniem naboru wniosków, które miało miejsce 28 października 2024 roku, co spotkało się z falą krytyki. Natomiast 31 marca 2025 roku program Czyste Powietrze został wznowiony.
W 2025 roku wprowadzono nowe zasady, dzięki którym miało być możliwe wyeliminowanie nadużyć i patologii oraz zwiększenie efektywności programu. Są to m.in.:
- obowiązkowy audyt energetyczny budynku;
- rygorystyczna weryfikacja dochodów potencjalnych beneficjentów;
- określone standardy energetyczne dla budynków, umożliwiające uzyskanie wyższych dotacji;
- ogólnopolski system operatorów, którzy mają bezpłatnie pomagać osobom o najniższych dochodach na ścieżce dofinansowania;
- racjonalizacja wydatków.
Polski Alarm Smogowy wskazał na ryzyko, że nowe regulacje mogą prowadzić do wykluczenia najuboższych — czyli osób, dla których program Czyste Powietrze może stanowić jedną z nielicznych szans na termomodernizację domu i źródła ciepła. Z krytyką spotkał się również zapis o konieczności trwałego odłączenia kominków — również tych, które spełniają unijne normy. Pojawiają się też głosy, że program Czyste Powietrze powinien w znacznie większej mierze skupić się na budynkach mieszkalnych wielorodzinnych.
Wprowadzono nowe statystyki… i zniknęły szczegółowe dane
W 2024 roku NFOŚiGW co miesiąc publikował szczegółowe statystyki programu Czyste Powietrze. Dane były szczegółowo podzielone na konkretne województwa i obejmowały takie informacje jak:
- liczba złożonych wniosków z uwzględnieniem podziału na podstawową grupę dofinansowania, podwyższoną grupę dofinansowania oraz najwyższy poziom dofinansowania;
- liczbę złożonych wniosków z uwzględnieniem poszczególnych źródeł ciepła;
- liczba podpisanych umów;
- liczba wypłat;
- kwota wypłat;
- preferencje dotyczące źródeł ciepła.
Po wznowieniu programu Czyste Powietrze w marcu 2025 roku szczegółowe dane dotyczące wniosków zniknęły z oficjalnej strony internetowej. Zastąpiono je uproszczonymi infografikami, a podane dane ograniczają się do czterech ogólnych kategorii źródeł ciepła:
- kotły na biomasę;
- kotły gazowe;
- pompy ciepła;
- pozostałe.
Nowe infografiki nie uwzględniają podziału wniosków na konkretne województwa ani grupy dofinansowania. Głosy krytyki zauważają, że nowe zestawienia są nieczytelne i utrudniają ocenę skuteczności programu. Natomiast SmogLab podaje, że w ciągu dwóch miesięcy od wznowienia programu złożono niemal dziesięć razy mniej wniosków niż w analogicznym okresie w 2024 roku. W kwietniu i maju 2025 roku złożono niecałe 5,5 tys. wniosków.
Źródła
- https://bizblog.spidersweb.pl/
- https://czystepowietrze.gov.pl/
- https://www.gov.pl/
- https://polskialarmsmogowy.pl/
- https://smoglab.pl/