Czy świadek może odmówić przesłuchania w sądzie? Jakie są konsekwencje?
Każdy świadek powinien zdawać sobie sprawę ze swoich obowiązków oraz praw. Jednym z nich jest prawo do odmowy składania zeznań. Prawo to jest jednak ograniczone tylko do niektórych, bardzo szczegółowo opisanych w przepisach, sytuacji. O jakich przypadkach mowa? Zapraszamy do lektury niniejszego tekstu!
Z tego artykułu dowiesz się:
Czy świadek może odmówić przesłuchania? Tak, ale tylko w wyjątkowych sytuacjach
Prawo do odmowy składania zeznań, a także prawo do odmowy odpowiedzi na zadane pytania to jedne z podstawowych praw przysługujących świadkom zarówno w ramach procedury karnej, procedury cywilnej, jak i procedury administracyjnej. Kto i kiedy może się na nie powołać? W dalszej części artykułu analizujemy każdą z poszczególnych procedur i sytuacji.
Prawo odmowy zeznań – procedura cywilna
W przypadku procedury cywilnej zgodnie z paragrafem 1 artykułu 261 Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego: „Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia (…)”.
Odmówić zeznań w procedurze cywilnej mogą więc jedynie:
- Małżonkowie stron (i to nawet po ustaniu małżeństwa, a więc po rozwodzie);
- Rodzice oraz dalsi wstępni stron (czyli ich dziadkowie i pradziadkowie);
- Dzieci, wnuki i prawnuki stron;
- Powinowaci stron w tej samej linii lub stopniu (np. rodzice współmałżonka);
- Osoby pozostające ze stronami w stosunku przysposobienia, również po rozwiązaniu tego stosunku (np. rodzice adopcyjni).
Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego odmowa zeznań nie jest jednak dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.
Świadek w procedurze cywilnej może natomiast odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli:
- Zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich (wymienionych wyżej) na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową;
- Zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej;
- Świadkiem jest duchowny, a zeznanie dotyczyłoby faktów powierzonych mu na spowiedzi.
Prawo odmowy zeznań i odmowy odpowiedzi na zadane pytania – procedura karna
Prawo odmowy złożenia zeznań oraz prawo odmowy odpowiedzi na pytanie bardzo podobnie wyglądają w przypadku świadków w procedurze karnej...
W tym wypadku rozpatrujemy natomiast przepisy artykułów 182 i 183 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego.
Zgodnie z brzmieniem paragrafu 1 artykułu 182 tego aktu: „Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań”.
Osobą najbliższą na gruncie prawa karnego jest natomiast (zgodnie z paragrafem 11 artykułu 115 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny): „małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”. Jest tu więc katalog nieco inny niż w przypadku procedury cywilnej, gdyż obejmuje także:
- Małżonków osób pozostających w stosunku przysposobienia;
- Osoby pozostające we wspólnym pożyciu.
Dodatkowo zgodnie z paragrafem 3 artykułu 182 Kodeksu postępowania karnego: „Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem”.
W procedurze karnej podobnie jak w opisanej wyżej procedurze cywilnej występuje także prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na zadane pytanie. Świadek w tym przypadku może się na nie powołać, gdy: „udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe”.
Świadek w procedurze karnej może przy tym żądać, aby przesłuchano go na rozprawie niejawnej, jeżeli tylko treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę mu najbliższą. Nie ma w takim wypadku jednak możliwości zupełnego odmówienia przesłuchania (tak, jak jest to w procedurze cywilnej).
Prawo odmowy zeznań – procedura administracyjna
Co ciekawe, przepisy dotyczące prawa odmowy zeznań znaleźć można również w procedurze administracyjnej.
Zgodnie z paragrafem 1 artykułu 83 Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego nikt nie ma bowiem prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem:
- Małżonka strony (także po ustaniu małżeństwa);
- Wstępnych;
- Zstępnych;
- Rodzeństwa;
- Powinowatych pierwszego stopnia;
- Osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli (także po ustaniu tych stosunków).
Dodatkowo zgodnie z kolejnym paragrafem tego samego artykułu świadek w tej procedurze może także odmówić odpowiedzi na pytania, jeżeli:
- Zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich (wymienionych wyżej) na odpowiedzialność karną, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową;
- Zeznanie mogłoby spowodować naruszenie zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej.
W procedurze administracyjnej w charakterze świadka nie może być ponadto przesłuchany mediator. Dotyczy to jednak wyłącznie faktów, o których dowiedział się on w związku z prowadzeniem mediacji (chyba że uczestnicy mediacji zwolnili go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji).
Nieuprawniona odmowa zeznań – jakie konsekwencje?
W kontekście rozpatrywanego tematu należy jednak podkreślić, że bez względu na procedurę, odmowa zeznań zawsze musi być uzasadniona i wynikać z przepisów.
Odmowa nieuprawniona może bowiem wiązać się z poważnymi konsekwencjami prawnymi, do których należy między innymi:
- Grzywna;
- Zarządzenie przymusowego doprowadzenia;
- Tymczasowe aresztowanie.
Żadnych negatywnych konsekwencji nie powinna natomiast nigdy rodzić uzasadniona odmowa złożenia zeznań lub uzasadniona odmowa odpowiedzi na pytanie.