Co się stanie z małżeństwem, jeśli jedna osoba zmieni płeć? Automatyczny rozwód?
Co dzieje się z małżeństwem, gdy jedna z osób postanawia zmienić płeć? Czy taki związek może nadal istnieć, a może z automatu staje się nielegalny? Te pytania budzą ogromne emocje – nie tylko wśród samych zainteresowanych, ale też w sądach, które muszą orzekać w sytuacjach, których polskie prawo wprost nie przewiduje. W grę wchodzą nie tylko przepisy, ale i losy rodzin, dzieci oraz podstawowe prawa człowieka. Sprawdź, co naprawdę mówi prawo i gdzie zaczynają się jego granice.
Z tego artykułu dowiesz się:
Jak wygląda zmiana płci w świetle polskiego prawa?
Polskie przepisy nie zawierają żadnej ustawy, która wprost regulowałaby procedurę zmiany płci. Choć w latach 2014–2015 trwały prace nad odpowiednią ustawą, ostatecznie została ona zawetowana przez prezydenta i nie weszła w życie.
W praktyce oznacza to, że jedyną ścieżką formalnego uzgodnienia płci w Polsce jest pozew na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. Przepis ten stanowi, że „powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.
Dla wielu osób jest to niezwykle trudna i obciążająca emocjonalnie procedura – zazwyczaj wymaga bowiem złożenia pozwu przeciwko własnym rodzicom. Jeśli rodzice nie żyją, sąd wyznacza kuratora, który występuje jako strona pozwana. Takie rozwiązanie potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 stycznia 2019 r. (sygn. akt: II CSK 371/18).
Warto jednak wspomnieć, że w debacie publicznej nadal pojawiają się głosy, według których w takich postępowaniach pozwanymi powinni być również małżonek osoby transpłciowej oraz ich małoletnie dzieci. Choć pogląd ten jest obecnie coraz rzadziej przywoływany, to jednak nie zniknął całkowicie z obiegu prawnego. W 2022 roku o zajęcie stanowiska w tej sprawie zwrócił się do Sądu Najwyższego sam ówczesny Prokurator Generalny – Zbigniew Ziobro.
Zmiana płci a definicja małżeństwa w polskim prawie – konflikt z Konstytucją?
Choć polskie prawo zabrania dyskryminacji ze względu na płeć, to jednocześnie niektóre instytucje prawne ściśle ją uwzględniają. Przykładami mogą być różnice w wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn czy regulacje dotyczące zawierania małżeństw.
Kluczowe znaczenie w tej kwestii ma artykuł 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi: „małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”.
Większość przedstawicieli doktryny prawa uważa, że taka definicja wyklucza możliwość istnienia małżeństw jednopłciowych w Polsce. Oznacza to, że zmiana płci przez jednego z małżonków mogłaby doprowadzić do sytuacji, w której formalnie istnieje związek dwóch osób tej samej płci – co jest sprzeczne z Konstytucją.
Powstaje więc poważny konflikt prawny. Jak go rozwiązać?
Ze względu na brak szczegółowych przepisów odnoszących się do takich przypadków, pozostaje nam jedynie analiza dotychczasowego orzecznictwa sądowego oraz poglądów prezentowanych przez środowisko prawnicze.
Zmiana płci a trwałość małżeństwa – rozbieżne stanowiska sądów i doktryny
W związku z przedstawionym wcześniej konfliktem prawnym, wielu sędziów w Polsce stoi na stanowisku, że zmiana płci przez jednego z małżonków wymaga zakończenia małżeństwa w drodze rozwodu. Podkreśla się, że po korekcie płci formalnie dochodzi do powstania małżeństwa jednopłciowego, co jest niezgodne z Konstytucją.
To jednak nie jedyna interpretacja funkcjonująca w przestrzeni prawnej.
W doktrynie prawa pojawiają się również poglądy jeszcze bardziej restrykcyjne, według których osoba pozostająca w związku małżeńskim nie powinna móc przeprowadzić zmiany płci. Takie stanowisko zajął m.in. znany profesor prawa cywilnego Zbigniew Radwański, wskazując, że dopuszczenie do zmiany płci w istniejącym małżeństwie mogłoby naruszać zarówno konstytucyjną definicję małżeństwa, jak i dobra osobiste drugiego małżonka.
Nie brakuje jednak także opinii całkowicie przeciwnych. Część prawników twierdzi, że wymóg różnicy płci między małżonkami powinien obowiązywać wyłącznie w momencie zawarcia związku. W myśl tego podejścia zmiana płci przez jednego z małżonków nie wpływa automatycznie na istnienie małżeństwa. Związek pozostaje więc ważny, chyba że pojawią się przesłanki do rozwodu – na przykład trwały rozpad pożycia małżeńskiego.
Brak przepisów, wiele niejasności – co dalej ze zmianą płci w małżeństwie?
Przytoczone powyżej argumenty i interpretacje wyraźnie pokazują, jak złożona i niejednoznaczna jest sytuacja prawna osoby, która decyduje się na zmianę płci, będąc jednocześnie w związku małżeńskim.
Brak konkretnych przepisów prowadzi do rozbieżnych orzeczeń sądów i rozmaitych opinii w doktrynie. W praktyce oznacza to, że osoby transpłciowe często nie mają jasności co do przebiegu postępowania ani jego możliwych skutków – zarówno w kontekście statusu małżeńskiego, jak i praw rodzinnych.
Niestety, wszystko wskazuje na to, że taka sytuacja utrzyma się jeszcze przez długi czas. Dopóki nie zostaną wprowadzone szczegółowe regulacje prawne odnoszące się do korekty płci w kontekście istniejącego małżeństwa, niepewność i sprzeczności będą nadal obecne w polskim porządku prawnym.