Co wolno, a czego nie wolno robić w lesie?

W lesie – czyli gdzie?

Wbrew pozorom, niektóre pojęcia wcale nie są taką „oczywistą oczywistością”, jakby się wydawało. Każdy niby wie, czym jest las, ale ta wiedza o lesie jest zwykle mocno powierzchowna i pobieżna. A stąd tylko krok do rozmaitych nieporozumień i błędów, które czasem mogą być kosztowne – w przenośni i dosłownie.

Profesor Jan Jerzy Karpiński (1896-1965), polski przyrodnik, pisarz i pedagog, sformułował następującą definicję lasu: „Dynamiczny twór przyrody, w którym są zespolone w niepodzielną całość układem zależności, powiązań i wzajemnych wpływów: określona roślinność z przeważającym udziałem form drzewiastych, związanych z nim zwierzętami oraz wykorzystywane przez rośliny i zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i klimat. Las jest skomplikowanym, wysoko zorganizowanym zespołem wielu składników, odnawialnym zasobem przyrody.

Lasem nie jest zbiorowisko drzew i krzewów, jak sad albo park. Las nie może być traktowany jako źródło drewna, choinek, jagód i grzybów. Istnieje moralny obowiązek do zachowania lasu dla obecnych i przyszłych pokoleń. Z drugiej strony prezentowane przez wiele osób wyobrażenie o lesie jako tworze przyrody, który powstawał przez wieki bez udziału człowieka i taki powinien pozostać, jest jaskrawym nieporozumieniem.

Taki wyidealizowany las pierwotny, w którym dynamiczna równowaga oraz skład gatunkowy oparty jest na zasadach doboru naturalnego, i w Polsce, i w Europie należy już do przeszłości. Małe fragmenty lasów o cechach zbliżonych do pierwotnych są zachowane w Białowieskim Parku Narodowym. Jak widać, trudno dzisiaj domagać się pozostawienia lasów w stanie pierwotnym, bo coś takiego w Polsce po prostu nie istnieje.

Poza nielicznymi wyjątkami, zdecydowaną większość stanowią u nas tak zwane lasy gospodarcze. W lesie tego typu człowiek kieruje rozwojem przez cały czas: od odnowienia, przez rozmaite zabiegi hodowlane do cięć zrębowych. Można oczywiście i trzeba dyskutować o formach gospodarowania w lesie, sposobach i ilości pozyskiwanego drewna oraz jego wykorzystaniu, ale nie należy się łudzić, że powrót do puszczy pierwotnej jest realny. Parafrazując znanego poetę, można powiedzieć, że „pierwotnych lasów żaden cud nie wróci do istnienia”. W weekend odwiedzimy więc najpewniej jakiś las gospodarczy.

Wejście do lasu – tak, ale na własną odpowiedzialność

W lesie w Polsce można spacerować, biegać, relaksować się, zbierać na własny użytek jagody i grzyby, a nawet – ostatnio – zanocować w głębi lasu w miejscu uzgodnionym z leśną administracją. Trzeba tylko pamiętać, że korzystanie z dobrodziejstw lasu odbywa się na własną odpowiedzialność każdego miłośnika natury. Przebywając na terenie leśnym, każdy turysta powinien mieć świadomość istniejących zagrożeń, które mogą się pojawić. Należą do nich:

• Zagrożenia mechaniczne – wiszące wysoko złamane gałęzie, naderwane lub złamane przez wiatr drzewa – mogą spaść, powodując rozmaite urazy ciała, a nawet zagrozić zdrowiu i życiu człowieka.
• Kontakt z dzikimi zwierzętami – las jest domem wielu zwierząt, które zaniepokojone albo broniące młodych, mogą zaatakować człowieka. Zachowanie się w kontakcie z dzikimi mieszkańcami lasu to obszerny temat (https://fajnyogrod.pl/porady/spotkanie-z-wilkiem-zajacem-i-innymi-mieszkancami-lasu/), jednak nawet najbardziej świadome przestrzeganie wszelkich zasad nie zawsze uchroni przed ukąszeniem przez żmiję, albo poturbowaniem przez dzika.
• Owady i pajęczaki – poza komarami, których na pewno nie zabraknie na podmokłych terenach leśnych i nad jeziorami, nietrudno jest natknąć się niespodziewanie na gniazdo os, dzikich pszczół albo szerszeni. Użądlenie owada może spowodować reakcję alergiczną, groźną dla osób szczególnie wrażliwych. Z kolei bliski kontakt z kleszczem grozi zakażeniem boreliozą lub pokleszczowym zapaleniem opon mózgowych.
• Przeszkody terenowe – w lesie często występują głębokie koleiny, doły i zapadliska, w których można doznać stłuczenia, złamania albo innego urazu kończyn.
• Zagubienie w lesie – nawet doświadczeni turyści mogą stracić orientację w obcym zupełnie terenie. Zejście z wyznaczonej trasy to prosty sposób na zabłąkanie się w dużym kompleksie leśnym. Jeśli jest do dyspozycji telefon, który na dodatek ma akurat zasięg, to przydać się może darmowa aplikacja mBDL, czyli mobilny Bank Danych o Lasach, z mapami lasu i funkcją lokalizacji GPS. Z tą leśną aplikacją łatwo jest określić swoje położenie na mapie i znaleźć drogę powrotną. Gdyby jednak ta metoda okazała się niemożliwa do zastosowania (brak zasięgu, rozładowana bateria), należy zachować spokój i poszukać najbliższego słupka oddziałowego. Oddziały leśne mają zwykle kształt prostokąta (chyba że ukształtowanie terenu na to nie pozwala) i są wyznaczone pasami wyciętych drzew – liniami. Linie są wytyczone w kierunku NNW – SSE i WSW – ENE. Każdy słupek jest wkopany obok skrzyżowania linii oddziałowych i na czterech bokach ma namalowane numery. Numeracja oddziałów rośnie w kierunku od wschodu na zachód i z północy na południe. Ta informacja pomoże określić kierunek nawet laikowi. W każdym razie budująca jest świadomość, że konsekwentnie trzymając się linii oddziałowej, w końcu wyjdzie się z lasu… 
• Prace leśne – należy koniecznie omijać powierzchnie, na których prowadzona jest ścinka drzew, zrywka drewna albo na przykład zabiegi ochronne. Te miejsca powinny być oznakowane w terenie z zakazem wstępu dla osób postronnych. Sprawdź także ten artykuł z aktualnym cennikiem wycinki drzew.

Jak zachować się w lesie gospodarczym?

Zdecydowana większość lasów w Polsce powstała w wyniku gospodarki człowieka. Powierzchnie dzisiejszych drzewostanów były odnowione i pielęgnowane przez leśników. Są one ogólnie dostępne i stanowią główny cel weekendowych i urlopowych wycieczek. Oto kilka porad, jak należy się zachować, aby pozostawić las w stanie, w jakim go zastaliśmy, a samemu przy tym nie ucierpieć i nie zapłacić mandatu.

Wjazd samochodem

Wybierając się samochodem do lasu, trzeba pamiętać o tym, że prawo o ruchu drogowym dotyczy tylko dróg publicznych. O ile na drodze publicznej obowiązuje prosta zasada jazdy, dopóki nie pojawi się znak zakazu wjazdu, to w przypadku drogi leśnej sytuacja jest odwrotna. W leśną drogę można wjechać dopiero wtedy, kiedy jest oznakowana, a z zasady jeździć po lesie nie wolno.

Ustawa o lasach w rozdziale 5. Art. 29 mówi: Ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach. Nie dotyczy to inwalidów poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. Pojazdem silnikowym jest oczywiście nie tylko samochód, ale również quad i motocykl.

Podobnie jest z parkowaniem w lesie; przed wyprawą do lasu dobrze jest sprawdzić, gdzie istnieje możliwość legalnego zaparkowania pojazdu. Na stronie www.lasy.gov.pl można znaleźć potrzebne informacje; pomocy udzieli również każde nadleśnictwo.

Za wjazd do lasu grozi mandat karny w wysokości do 500 zł (bez punktów karnych). Do zatrzymania i legitymowania kierowców na terenach leśnych oraz do nakładania grzywien w drodze mandatu są upoważnieni strażnicy leśni, a także leśniczowie, podleśniczowie, inżynierowie nadzoru, nadleśniczowie i ich zastępcy. Każda z tych osób otrzymuje pisemne upoważnienie od regionalnego dyrektora (nadleśniczy i strażnicy leśni) albo nadleśniczego (pozostałe stanowiska).

Każda z wymienionych osób, od podleśniczego do nadleśniczego, oprócz legitymacji służbowej powinna posiadać upoważnienie, które zawiera:

• oznaczenie organu wydającego upoważnienie wraz z pieczęcią;
• datę wydania i termin ważności upoważnienia;
• powołanie podstawy prawnej;
• imię, nazwisko i stanowisko służbowe upoważnionego;
• numer legitymacji służbowej upoważnionego;
• określenie obszaru, na którym upoważnienie jest ważne;
• określenie wykroczeń, za które upoważniony może nakładać grzywny w drodze mandatu karnego;
• imię, nazwisko i podpis wydającego upoważnienie.

W praktyce maksymalny mandat zdarza się bardzo rzadko, chyba że ktoś z premedytacją niszczy las albo nie stosuje się do poleceń osoby kontrolującej. W przypadku przekazania sprawy do sądu, kara na pewno przekroczy kwotę 500 zł.

Palenie ognia

Rozpalanie ognisk w lesie jest zabronione. Pożar jest największym zagrożeniem dla lasu, ponieważ powoduje ogromne straty materialne oraz niszczy środowisko życia wszystkich leśnych mieszkańców dużych i małych. Przebywając w lesie, zwłaszcza w okresie suszy, nie należy wyrzucać niedopałków papierosów. Jeśli ktoś nie może powstrzymać się od zapalenia papierosa przebywając w lesie, powinien to zrobić zatrzymując się na przykład na piaszczystej drodze, gdzie nie ma ściółki.

Używanie otwartego ognia, palenie tytoniu, wypalanie trawy albo nieostrożne obchodzenie się z ogniem jest wykroczeniem, za które strażnicy leśni i inne wcześniej wymienione osoby są upoważnione do nakładania mandatów karnych w wysokości do 500 zł.

Śmieci

Najgorszym przejawem braku szacunku dla lasu jest pozostawianie po sobie śmieci. Jeżeli ktoś był w stanie przetransportować do odległego lasu pełne butelki, puszki, kartony i inne pełne opakowania, to tym bardziej, bo z mniejszym wysiłkiem, powinien zabrać ze sobą lekkie już pozostałości. Zostawione w lesie śmieci rozkładają się bardzo długo, niszcząc środowisko, a butelki i rozmaite pojemniki często stanowią śmiertelne pułapki dla owadów.

Hałas

Las jest domem dla wszystkich żyjących w nim stworzeń. Niektóre prowadzą dzienny tryb życia, inne nocny, a wszystkie potrzebują ciszy i spokoju. Zwierzęta leśne narażone na atak ze strony drapieżników, jak zające, sarny, jelenie, czy dziki, przez cały czas zachowują czujność, analizując wszystkie odgłosy. Nie mogą sobie pozwolić na komfort wyłączenia się z odbioru bodźców, bo to może kosztować ich życie. Przebywając w lesie, trzeba uszanować zwyczaje ich stałych mieszkańców i zachować ciszę. Zresztą, jaki sens ma włączanie w lesie głośnej muzyki, skoro odgłosy lasu tworzą bardziej niepowtarzalne kompozycje?

Karmienie zwierząt

Zabrane na cały dzień pobytu w lesie zapasy żywności często przekraczają możliwości spożycia i resztki są pozostawiane „dla zwierząt”. Nawet jeśli jest to działanie w dobrej wierze, to należy z niego zdecydowanie zrezygnować. Nasze jedzenie może dzikim zwierzętom zaszkodzić; przyzwyczajone do naturalnego pokarmu, nie są przystosowane do trawienia przetworzonych produktów z rozmaitymi chemicznymi dodatkami. A tak w ogóle, to z dokarmianiem dzikich zwierząt i ptaków należy ograniczyć się do sytuacji naprawdę wyjątkowych. Tylko szczególnie gruba albo zlodowaciała pokrywa śniegu nie pozwala zwierzętom na dotarcie do pokarmu i wtedy uzasadnione jest wyłożenie odpowiedniej karmy. Poza tym raz rozpoczęte dokarmianie należy prowadzić systematycznie i konsekwentnie. Ptaki i większe zwierzęta przyzwyczajają się do źródeł pokarmu i nagłe zaprzestanie dokarmiania może mieć dla nich tragiczne skutki.

Z psem do lasu

Spacerując po lesie z psem, należy pamiętać o smyczy. Trudno wymagać, aby najbardziej nawet pokojowo wychowany pies powstrzymał się od pogoni za uciekającą sarną albo jeleniem. Pomijając możliwość zabłąkania się domowego pupila w leśnym gąszczu, trzeba również brać pod uwagę negatywne skutki płoszenia dzikiej zwierzyny. W każdym razie puszczanie psa luzem na terenie lasu jest również wykroczeniem zagrożonym mandatem karnym.

Traktowanie leśnej roślinności

Łamanie gałęzi, czy wyrywanie roślin w lesie jest karygodnym wandalizmem. Uprawy leśne do 4 m wysokości oraz powierzchnie doświadczalne są objęte całkowitym zakazem wstępu. Trudno wymagać od weekendowych wycieczkowiczów znajomości botaniki i rozpoznawania gatunków roślin, ale można oczekiwać, że nikt nie będzie świadomie niszczył leśnej roślinności. Wiele rzadkich i chronionych roślin wcale nie odznacza się efektownym wyglądem i na wszelki wypadek należy każdą roślinę traktować, jakby była bardzo cennym egzemplarzem. Zabronione jest wykopywanie i zabieranie z lasu roślin zielnych i drzewek. Szczególną uwagę trzeba zachować podczas zbierania leśnych owoców i grzybów. Nigdy nie należy wyrywać krzewów i krzewinek z korzeniami, ani obłamywać gałęzi. Niektóre leśne owoce (na przykład konwalii, wawrzynka albo psianki) są silnie trujące, dlatego zbierać należy tylko dobrze znane gatunki. To samo dotyczy grzybów; owocniki niejadalnych grzybów powinny pozostać nienaruszone, a jadalnych ostrożnie oddzielone od podziemnej grzybni, ponieważ wszystkie stanowią element leśnej mikoryzy. Nawiasem mówiąc, las nie mógłby istnieć bez grzybów - co stanowi już odrębny, obszerny temat.

Czynności zabronione w lesie

Wspomniana wcześniej Ustawa o lasach wymienia w art. 30. czynności, które są w lesie zabronione:

• zanieczyszczanie gleby i wód;
• zaśmiecanie;
• rozkopywanie gruntu;
• niszczenie grzybów oraz grzybni;
• niszczenie lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin;
• niszczenie urządzeń i obiektów gospodarczych, turystycznych i technicznych oraz znaków i tablic;
• zbieranie płodów runa leśnego w oznakowanych miejscach zabronionych;
• rozgarnianie i zbierania ściółki;
• wypas zwierząt gospodarskich;
• biwakowanie poza miejscami wyznaczonymi przez właściciela lasu lub nadleśniczego;
• wybieranie jaj i piskląt, niszczenia lęgowisk i gniazd ptasich, a także niszczenia legowisk, nor i mrowisk;
• płoszenie, ściganie, chwytanie i zabijanie dziko żyjących zwierząt;
• puszczanie psów luzem;
• hałasowanie oraz używanie sygnałów dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wymagających wszczęcia alarmu.

Jak zachować się w parku narodowym?

Obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi są chronione jako parki narodowe. Jest to jedna z form ochrony przyrody, pozwalająca na zachowanie w nienaruszonym stanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników, oraz walorów krajobrazowych. Najstarsze parki narodowe w Polsce (Pieniński i Białowieski) liczą już 90 lat. Tereny parków narodowych są udostępniane do zwiedzania, lecz obowiązują w nich szczególne zasady zachowania.

Parki narodowe stanowią w Polsce najcenniejsze i najważniejsze elementy systemu ochrony przyrody. Każdy park narodowy może mieć w swoim regulaminie odrębne zasady, których trzeba bezwzględnie przestrzegać. Przed każdą wyprawą należy zapoznać się dokładnie z konkretnymi przepisami. Do ogólnych zasad, które obowiązują wszędzie, należą:

• Poruszanie się wyłącznie po wyznaczonych szlakach.
• Zakaz palenia papierosów poza miejscami specjalnie do tego wyznaczonymi.
• Palenie ognisk wyłącznie w miejscach do tego przeznaczonych.
• Biwakowanie wyłącznie w miejscach wyznaczonych.
• Zakaz dokarmiania wszystkich zwierząt – dużych i małych.
• Zakaz chwytania zwierząt oraz zbierania poroża albo kości zwierząt martwych.
• Zakaz zrywania, zbierania i niszczenia roślin – również jagód i grzybów.
• Poruszanie się tylko pieszo, rowerem lub konno.
• Zakaz pozostawiania jakichkolwiek śmieci – grożą za to wysokie grzywny.

Jak zachować się w rezerwacie przyrody?

Rezerwaty przyrody są w Polsce, obok parków narodowych, formą obszarową ochrony przyrody w najpełniejszym zakresie. Rezerwaty przyrody obejmują obszary leśne zachowane w stanie mało zmienionym, siedliska roślin i zwierząt zagrożone wyginięciem, twory przyrody odznaczające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi lub krajobrazowymi.

Blisko półtora tysiąca rezerwatów przyrody chroni najcenniejsze pod względem przyrodniczym fragmenty naszego kraju. Przed zaplanowaniem wizyty w jednym z takich rezerwatów, dobrze jest zapoznać się zasadami zachowania się, obowiązującymi na jego terenie. Katalog zakazów określony dla rezerwatów przyrody jest taki sam jak dla parków narodowych. Najważniejszy jest chyba zakaz poruszania się poza wyznaczonymi szlakami i ścieżkami. Nawet najbardziej zdyscyplinowani i kulturalni miłośnicy przyrody, poruszając się na przełaj po wszystkich zakątkach rezerwatu, spowodowaliby nieodwracalne spustoszenie w terenie.